"Thiên nga đen"- những biến cố bất định

“Thiên nga đen” là học thuyết về tính bất định của nhà lý luận triết học, nhà nghiên cứu học thuyết xác suất- GS. Nassim Nicholas Taleb, người Li- băng. 

Tác phẩm chỉ ra rằng, con người thường bỏ qua những xác suất cực nhỏ, nhưng tác động cực lớn; do đó, thế giới luôn bị động trước những biến cố, thảm họa một cách bị động và người ta quy cho đó là điều hiển nhiên không thể đoán định trước.

Nassim Nicholas Taleb sinh năm 1960, ông từng có 20 năm là thương nhân, trước khi trở thành nhà lý luận triết học, nhà nghiên cứu lý thuyết thống kê nổi tiếng, hiện ông là giáo sư của Trường ĐH Kỹ thuật Công nghệ New York. Taleb nổi tiếng thế giới với những nghiên cứu về tính bất định, xác suất và tri thức con người.

Trước khi khám phá ra thiên nga có bộ lông màu đen tồn tại trên đời (ở Úc), thì người ta vẫn tin rằng tất cả chim thiên nga trên đời đều có bộ lông màu trắng.

Phát hiện bất ngờ này đã làm thay đổi toàn bộ thế giới quan của nhân loài (về thiên nga). Trước khi phát hiện thiên nga đen, người ta đều mặc nhiên rằng tất cả thiên nga có bộ lông màu trắng, niềm tin vững chắc ấy dường như được củng cố chắc chắn bởi những bằng chứng theo lối kinh nghiệm.

Vấn đề Taleb muốn đặt ra ở đây chính là những hạn chế trong việc học hỏi từ quan sát hoặc kinh nghiệm chủ quan, cũng như sự mong manh trong nhận thức của con người.

Chỉ cần một quan sát đơn lẻ cũng có thể làm sụp đổ một hệ thống khẳng định bao quát bắt nguồn từ hàng ngàn năm đã tận mắt nhìn thấy hàng triệu con thiên nga trắng. Theo Taleb, tất cả những gì bạn cần là duy nhất một con thiên nga đen.

Taleb cho rằng, chúng ta không biết rất nhiều thứ, nhưng lại hành động như thể mình có khả năng dự đoán được mọi điều.

Và trong tác phẩm “Thiên nga đen”, tác giả đã đi sâu vào khai thác những sai lầm của tư tưởng cố hữu ấy.

Theo ông, “Thiên nga đen” là một biến cố tưởng chừng không thể xảy ra với 3 đặc điểm chính: không thể dự đoán, có tác động nặng nề và sau khi nó xảy ra người ta lại dựng lên một lời giải thích khiến nó trở nên ít ngẫu nhiên hơn, dễ dự đoán hơn so với bản chất thật của nó.

Điều lưu ý, là lý thuyết “Thiên nga đen” của Nassim Nicholas Taleb có 2 mặt: tính có lợi và tính có hại.

Nhân loại chứng kiến sự ra đời và thành công ngoài sức tưởng tượng của Facebook có thể được coi là yếu tố “Thiên nga đen” hay như việc nước Anh rời khỏi Khối Liên minh Châu Âu cũng vậy.

“Thiên nga đen” luôn ẩn hiện trong mọi mặt của cuộc sống với những tác động khó lường theo cả hai hướng tích cực và tiêu cực.

Logic theo yếu tố “Thiên nga đen”, chính là “điều bạn chưa biết trở nên đáng giá hơn rất nhiều so với điều bạn biết”. Taleb chỉ ra rằng vụ khủng bố 11/9/2001, thảm kịch ấy sẽ không thể xảy ra nếu có thể nhận thức được một cách hợp lý những dấu hiệu nguy cơ ngày 10/9 hay trước đó.

Nếu có lưu tâm một chút đến khả năng thảm họa xảy ra thì các phi cơ chiến đấu sẽ bay tuần tiểu trên nóc tòa tháp đôi và buồng lái sẽ có trang bị cửa chống đạn khóa chặt.

Chẳng phải lạ lùng sao khi chứng kiến biến cố xảy ra vì người ta không hề nghĩ nó xảy ra. Chứng kiến đại dịch COVID- 19, nó xảy ra là một biến cố bất thường cũng chính là yếu tố “Thiên nga đen”.

Đối với Taleb, chúng ta cần phải chấp nhận và thích nghi với sự tồn tại của yếu tố “Thiên nga đen”, để có một thái độ ứng phó phù hợp nhất có thể.

Ở một góc độ khác, yếu tố “Thiên nga đen” là ứng dụng hữu hiệu để đánh giá nhân sự, có nghĩa là không xem xét đánh giá con người từ những điều thông thường mà phải thông qua những yếu tố bất thường.

Ví dụ đơn giản, nếu muốn nắm bắt được tính khí, đạo đức, phẩm chất và độ lịch lãm của một người, bạn cần phải quan sát anh ta dưới những thử thách trong những tình huống cam go, đặc biệt chứ không phải qua lăng kính màu hồng của cuộc sống thường nhật. Phẩm chất anh hùng sẽ thể hiện trong những hoàn cảnh đặc biệt, điển hình.

Tinh tế, táo bạo nhưng không kém phần thú vị, “Thiên nga đen” là quyển sách đáng bỏ thời gian để đọc, suy ngẫm sâu sắc cho những ai đam mê hiểu biết.

Tác phẩm của Nassim Nicholas Taleb như một lời khuyên uyên thâm, với thông điệp quan trọng dẫn dắt người đọc dấn thân vào một tư duy mới, chấp nhận những điều tưởng chừng không thể xảy ra vẫn có thể xảy ra như một quy luật của cuộc sống đầy bất định.

Bài, ảnh: NGỌC TRẢNG